Category Archives: Sanat sepet

Empatini dışa vurmak için yedi elzem adım

Arthur Ciaramicoli’nin The Power of Empathy kitabını okudum.

Empatiye hepimiz sahibiz, yani başkalarının duyguları bize bulaşıyor ve bu duyguları büyük ölçüde anlayabiliyoruz ve onların bakış açısından durumu inceleyebiliyoruz. Ama buradan sonra sıklıkla kendi kafamıza eseni yapıyoruz: sonuca varıyoruz, yargılıyoruz, nasihat veriyoruz, ve hatta kişiyi manipüle ediyoruz. Ciaramicoli diyor ki, empatik biçimde ifade edilmemiş empati empati değildir. Bu konuda zaten onlarca yazı yazdığım için burada şimdi teorik bir tartışmaya girmek istemiyorum, sana da faydası olmaz benim eyyorlamamın.

Kitaptan öğrendiğim bir şeyi seninle paylaşmak istedim: empatini dışa vurmanın yedi adımı.

  1. Açık uçlu sorular sor.
  2. Yavaşla.
  3. Anlık hükümlere varmaktan kaçın.
  4. Bedenine kulak ver.
  5. Geçmişten öğren.
  6. Öykünün ilerlemesine ve gelişmesine izin ver.
  7. Sınırlarını çiz.

Kısaca bunların ne olduğunu da söyleyeyim empati açısından.

1. Açık uçlu sorular sor: Karşındaki kişinin hikayesini samimi bir merakla anlamaya çalış. Onun aklından geçenleri veya hissettiklerini bildiğini varsayma. “Bunu yaparken X mi düşünüyordun?” deme, “Bunu yaparken ne düşünüyordun?” de.

2. Yavaşla: Öyküde bir adımdan diğerine geçerken aradaki boşlukların üzerinden atlama. “O bunu dedi, ben de şunu dedim.” diyorsa “O bunu deyince aklından ne geçti? Kendini nasıl hissettin?” gibi sorular sor ve öykünün zaman akışını yavaşlat.

3. Anlık hükümlere varmaktan kaçın: Hükme varmak için bol bol zamanın olacak. Karşındaki öyküsünü anlatırken onun öyküsüne odaklan. Genel geçer yargılarla öyküyü geçiştirme, o öyküden öğrenebileceğin yeni şeyler olabilir.

4. Bedenine kulak ver: Duygu bulaşmasından kaçış yok. Karşındakinin duyguları sende de bazı duygular doğuracak. (Bu duygular onunkiyle birebir aynı olabilirler, veya yan ürün duygular olabilirler.) Bu duygulardan çok şey öğrenebilirsin.

5. Geçmişten öğren: Karşındakinin bağlamına dikkat et. Onun geçmiş deneyimleri, olaylardan senden farklı etkilenmesine ve bu yüzden de olan biteni farklı yorumlamasına yol açıyor olabilir.

6. Öykünün ilerlemesine ve gelişmesine izin ver: Bazen (çoğunlukla?) ateşli bir biçimde anlatılan bir öykünün asıl konusu, anlatılan konu değildir. Asıl öykünün altından bambaşka, daha derin bir sorun çıkabilir. Eğer anlatılan öyküye odaklanır ve bu öyküyü beslersen, altta yatan konuya hiç erişemeyebilirsin. Beklersen, öyküyü sonuna kadar dinlersen ve gelişmesine izin verirsen, doğal bir biçimde asıl derde ulaşabilirsin.

7. Sınırlarını çiz: Sorun senin değil, sorunu çözmek zorunda değilsin. Sorunla muhatap olma, kişiyle muhatap ol. (Bunu, karşındaki senden öğüt isterse bile aklından çıkarma.)

Ben sanırım bunların hiçbirini ciddi ciddi yapmıyorum. Biraz deneyip, becerebilirsem döner buraya yazarım.

Duygu yönetimi

Duygular, eylem gerektiren nörolojik programlar. Duygunun gerektirdiği eylemi gerçekleştirirsen, duygular geri çekiliyorlar.

Bunu söylerken fark edebileceğin gibi, uygun eylemi bulabilmemiz için, duygumuzu doğru tespit etmemiz gerekiyor. Dolayısıyla, duyguyla hissi ayırmamız gerekiyor. Türkçe’de bu ayrım çok saçma, o yüzden İngilizce’de ne kast ettiğimi söyleyeyim (bu meseleleri İngilizce kitaplarda okudum ve Türkçe çeviriler de pek dandikler açıkçası). Duygu = emotion. His = feeling. His, kendini nasıl hissettiğinle ilgili, yani bizzat senin zihinsel erişimin olan bir şey. “Kendimi x hissediyorum.” diyebilirsin. Duygu (emotion) ise dil-öncesi, daha hayvansal bir özelliğimiz. Tüm hayvanlar bir tehdit altında olduklarında korkuyorlar (duygu). Yani demek ki şöyle bir şey yapmamız gerekiyor:

duygu -> his (duyguya isim vermek) -> eylem

Tabii burada duygu sanki kendiliğinden ortaya çıkıyormuş gibi görünüyor, oysa duygular bizim dış dünyadan gelen etkilere verdiğimiz bir tepki. O yüzden belki şöylesi daha doğru:

uyarı/dürtü -> duygu -> his (duyguya isim vermek) -> eylem

Ama bu da tam doğru değil, çünkü sanki duygularımızı hiç de yönetmemiz gerekmiyormuş gibi, illa ki her duygumuzu ilk halleriyle kabul edip eyleme geçmemiz lazımmış gibi bir izlenim yaratıyor. Oysa bu yanlış. İki örnekle açıklayayım.

Bir patlamanın yaşandığı bir ortamda bulundun diyelim. (Mesela IŞİD’in Ankara’daki barış yürüyüşüne yaptığı bombalı saldırıya tanıklık etmiş olabilirsin.) Bu sende travma yaratacaktır. Patlamayı ölümle, arkadaşlarının yaralanmasıyla, terörle ilişkilendirecek beynin. Dolayısıyla evde rüzgar yüzünden kapı çarptığında ilk tepkin yoğun bir korku olacak. Bu korkuya uygun tepki, koşarak ortamdan uzaklaşmak. Ama bu duygu doğru duygu değil. Kapıyı duyduğunda çok şaşırsan da, bunu tetiklediği duyguyu sorgulayabilirsin ve belki de doğru duygunun panik değil irkilme olması gerektiğine karar verebilir, bu yüzden de koşarak kaçmamayı tercih edebilirsin.

İkinci örneğim Will Smith’in Oscar törenindeki saçmalığı. Çok öfkeleniyor, çünkü şahsi sınırlarının aşıldığını hissediyor. Ama bu öfkesinin ifade edilebileceği bir ortamda değil. (Mesela evde olsa tuvalete kapabilir veya kafasını bir yastığa gömüp bağırabilir.) Burada, öfke duygusunu utanç duygusuyla maskeleyip başına öne eğebilirdi. Bu duyguyu sorgulamadığı için, bula bula şiddetle sınırlarını yeniden kurmayı deniyor.

Bu iki örnek tabii ki birbirinden çok farklı. Biri kişinin geçmişi ve tetiklenen travmalarla ilgili, diğeri sosyal ortamla ve bu ortamın izin verdiği normlarla ilgili.

Sonuçta, aslında belki de algoritmamız şöyle olmalı:

uyarı/dürtü -> duygu -> his (duyguya isim vermek)
-> hissin dürtüye uygun olup olmadığını kontrol etmek
-> eylem veya eyleme geçmemeye karar vermek

Bunları Karla McLaren’in Art of Empathy kitabından öğrendim.

Bu adımları takip etmek için faydalı olabilecek üç şey daha var kitapta. Birincisi ilk adımla ilgili, yani duygulara doğru isim vermekle ilgili: Duygusal söz dağarcığı. İkincisi, duygularını ayarlama becerisi. Bu bir bakıma amigdala etkinliğini azaltıp, duyguların sağlıklı biçimde zihinsel süreçlerden geçirilebilmesi ve duygular altında ezilmemekle ilgili. Üçüncüsü de son adımla ilgili, yani doğru eylemi bulmakla: Duygular ve Eylemler.

Bu yazıyı burada bırakacağım. Bunları okurken tuhaf bir şey fark ettim ve yeni bir yazı fikri geldi aklıma. Sonraki yazıya bak.

Duygular ve Eylemler

Geçen yazıda Duyguları kabaca “kızgınlık” (anger), “üzüntü” (sadness), “mutluluk” (happiness), “korku” (fear), “kıskanma ve imrenme” (jealousy and envy), “utanç ve suç” (shame and guilt) ve “intihara yönelim” (suicidal urge) diye gruplara ayırdımdı. Her bir duygu grubunu da zayıf, ruhsal durum ve yoğun diye üç seviyede anlattımdı. Bu sınıflandırmayı Karla McLaren’in Art of Empathy kitabından öğrendim, ama internette onlarca farklı sınıflandırma var.

Duyguya isim vermek önemli. Çünkü duygular, eylem gerektiren nörolojik programlar. Duygunun tanımı bu. Eğer duygunun gerektirdiği eylemi yerine getirirsen, duygu geri çekiliyor. Getirmezsen, duygu seni tüketmeye devam ediyor.

Peki “duygunun gerektirdiği eylem” ne demek?

Bunun için duyguların anlam ve işlevine bakalım biraz.

Kızgınlık

Kızgınlık duygusu, onurumuzu ve görüşlerimizi koruyor. Sınırlarımız aşıldığında bizi uyarıyor.

Kızdığında, kendine şu soruları sor: Neyin korunması gerekiyor? Neyin yerine konması gerekiyor?

Bu şeyi tespit ettiğinde, eyleminin o şeyi korumanı veya yerine koymanı sağlamasına dikkat et. Yoğun kızgınlık duyguları yaşadığımızda korunacak şeye değil bizzat kendimize odaklanıyoruz ve genel anlamda sınırlarımızı çizecek ve onurumuzu yeniden inşa edecek şeyler yapıyoruz. Bu odak, kızgınlığımızı azaltacağına arttırıyor, çünkü neyin bizi tetiklediğini ve neyin öfkemizi beslediğini görmez oluyoruz. Yukarıdaki iki soruyla öfkemizden daha rahat faydalanabiliriz.

Üzüntü

Üzüntü duyguları kişiliğimizin temellerine inmemize ve rahatlamamıza yardımcı oluyorlar.

Kendini üzgün hissettiğinde, şu soruları sor: Neyin serbest bırakılması lazım? Neyin canlandırılması lazım?

Böylece üzüntünün kökenindeki tıkanıklığı görebilir ve onu neyin çözeceğine odaklanabilirsin.

Mutluluk

Mutluluk duygularının iki işlevi olabilir: yeni olanaklara bakma (umut, merak, vb.) ve özgüven (başarı hissi, tatmin, zevk, vb.)

Mutlu hissettiğinde, kutlama yapmayı unutma.

Korku

Korku duyguları sezgilerimize ve içgüdülerimize dayanıyorlar ve bizi hemen eyleme geçmeye yöneltiyorlar. Bize kararlılık, zindelik ve netlik sağlıyorlar.

Korktuğunu hissettiğinde, soru basit: Ne yapılması gerekiyor?

Bununla ilişkili olarak, kaygı ve endişe duyguları var. Bunlar bizim odaklanmamızı ve elimizdeki işleri bitirmemizi sağlıyorlar. İçinde bulunduğumuz durumun bilincine varmamızı ve ileri görüşlü olmamızı sağlıyorlar.

Endişeli veya kaygılı olduğunda, şu soruları sor: Neyin gerçekten yapılması gerekiyor?

Kıskanma ve İmrenme

Ben çok ileri yaşımda bu iki sözcük arasındaki farkı öğrendim. İmrenme, başkasında olan bir şeyi istemen durumundaki his. Kıskanma, başkasının sende olan bir şeyi istemesi durumundaki his.

Bu duygular ilişkilerimizi ve etkileşimlerimizi yönetmemize yardımcı oluyorlar. Kıskanma güvenlik, bağlantı ve taahhütlerimize odaklanıyor. İmrenme ise, adalet ve tanınma ihtiyaçlarımıza hitap ediyor.

Kıskançlık hissettiğinde şunu sor: Tam olarak neye ihanet edildi? Neyin iyileşmeye ihtiyacı var?

İmrenme hissettiğinde şunu sor: Tam olarak neye ihanet edildi? Neyin düzeltilmesi lazım?

Bu sorular – kızgınlıkta olduğu gibi – bizi kişilerden ziyade şeylere yöneltiyorlar. Böylece karşımızdaki kişiyle birlikte sorunumuzu çözebilir ve bu duyguların geri çekilmesini sağlayabiliriz.

Utanç ve Suç

Utanç ve suçluluk duyguları, kişisel bütünlüğümüzü yeniden kurmamıza yardımcı oluyorlar. Kendimize olan saygımızı koruyorlar.

Bu duyguları hissettiğinde, kendine şunları sor: Neye zarar verildi? Neyin onarılması gerekiyor?


Eylem adamı olmak ne demek?

Erkekler daha çok eylem odaklılar ya hani. Bunda, eylemden ne anladığımızın önemli bir rolü var. Eylemden genellikle anladığımız, başka insanlarca gözlemlenebilir, acil hareket odaklı şeyler.

Bak mesela korku, utanç ve mutluluk duygularındaki sorulara. Yanıtlar çoğunlukla bu dediğim türden eylemler. Böyle olunca da erkekler bu duygulara daha iyi yanıt verebiliyorlar.

Kadınların daha duygusal olması ne demek?

Şimdi de kızgınlık, üzüntü ve kıskanma duygularındaki sorulara bak. Bu sorular, kişinin hemen harekete geçmemesini gerektiren, biraz derinlemesine düşünme gerektiren şeyler.

Ayrıca bu soruların yanıtı olan eylemler de öyle rahatlıkla görülebilir şeyler değil. Mesela utandığında, hemen bir şaka falan yapıp normale dönmek istersin, ama kıskandığında ihtiyacın olan şey, karşındaki kişinin sana durumu düzgünce anlatması. Şaka yaptığındaki eylemi ben rahatlıkla görebilirim. Ama eğer eylemin birini dinlemekse, ben muhtemelen senden çok konuşanın eylemini fark ederim. Buradaki dinleme eylemini görmediğimiz için de, kadınların daha duygusal oldukları ve erkeklerin daha eylem odaklı olduklarını düşünüyoruz.

Erkeklerin daha az duygusal olmasından benim anladığım, erkeklerin duygularla doğrudan muhatap olmamaları. Eğer duygunun gerektirdiği eylemi kolaylıkla görebiliyorlarsa, duygunun üzerinden atlayıp eyleme geçebiliyoruz. Eğer duygunun kendisiyle haşır neşir olup eylemi keşfetmek gerekiyorsa, sanki o duygu yokmuş gibi davranıyoruz.

Ama aslında bu ayrım gerçek değil. Duygular ve eylemler arasında bir denklik var. Bazı duygularla yakın ilişki kurmadığımızda, o duyguların gerektirdiği eyleme geçmiyoruz ve böylece o duygu başımıza kakılıp kalıyor. “Duygulara değil eylemlere odaklanmak” diye bir şey yok. Yani, nörolojik olarak böyle bir seçenek yok.

Enteresan değil mi?

Ben bunu fark ettiğimde çok şaşırdım.

Duygusal söz dağarcığı

Yeni öğrendiğim şeylerden birini seninle paylaşacağım bugün.

Önceki yazılardan şunu çekip alayım: Duygular, eylem gerektiren nörolojik programlar. Duygunun tanımı bu. Eğer duygunun gerektirdiği eylemi yerine getirirsen, duygu geri çekiliyor. Getirmezsen, duygu seni tüketmeye devam ediyor.

Bunu kabul edersek, duyguları anlamanın ve duygularımıza isim vermemizin önemi ortaya çıkıyor.

Karla McLaren Art of Empathy kitabında bir duygu sınıflandırması yapıyor. Duyguları kabaca “kızgınlık” (anger), “üzüntü” (sadness), “mutluluk” (happiness), “korku” (fear), “kıskanma ve imrenme” (jealousy and envy), “utanç ve suç” (shame and guilt) ve “intihara yönelim” (suicidal urge) diye gruplara ayırıyor.

Ama sonra bir sınıflandırma daha yapıyor. Her duyguyu, üç seviyeye ayırıyor: hafif (soft), ruhsal durum (mood-state) ve yoğun (intense).

Bu seviyelerin anlamı şu: Yoğun duygular genellikle bizi ele geçiren ve tüm algımızı yöneten duygular. Ruhsal durum dediğim, kolaylıkla farkına vardığımız, biri bize “nasılsın?” diye sorduğunda verdiğimiz yanıttaki duygular. Hafif duygular ise belli belirsiz hissettiğimiz ama bizi çok da etkilemeyen duygular.

Seninle paylaşacağım şey, McLaren’ın hazırladığı Duygusal Söz Dağarcığı. Bu liste yardımıyla nasıl hissettiğimizi daha iyi anlayabiliriz ve başkalarının gerçekten nasıl hissettiklerini de daha kolay fark edebiliriz.


Kızgınlık

Hafif kızgınlık: rahatsız, sinirli, kayıtsız, huysuz

Ruhsal-durum kızgınlığı: kızgın, çileden çıkmış, kışkırtılmış, gına gelmiş

Yoğun kızgınlık: agresif, öfkeli, düşmanca, şiddetli


Üzüntü

Hafif üzüntü: hayal kırıklığına uğramış, dikkati dağılmış, pişman

Ruhsal-durum üzüntüsü: üzgün, melankolik, keyifsiz, kederli, bitkin

Yoğun üzüntü: ümitsiz, depresif, tesellisiz, acı dolu


Mutluluk

Hafif mutluluk: dostane, açık, umutlu, sakin

Ruhsal-durum mutluluğu: mutlu, neşeli, keyifli, tatmin, heyecanlı

Yoğun mutluluk: coşkun, sevinçten havalara uçan, mest olmuş


Korku

Hafif korku: düşünceli, temkinli, tetikte, endişeli, güvensiz, kararsız

Ruhsal-durum korkusu: korkmuş, sinirleri gerilmiş, alarm halinde, tedirgin

Yoğun korku: şoke olmuş, dehşete düşmüş, panik olmuş


Kıskanma ve imrenme

Hafif kıskanma ve imrenme: şüpheci, güvensiz, korumacı

Ruhsal durum kıskanma ve imrenmesi: kıskanç, imrenen, gıpta eden, talepkar, tehdit edilmiş

Yoğun kıskanma ve imrenme: doyumsuz, sahiplenici, açgözlü, gücenmiş


Utanç ve suç

Hafif utanç: tereddütlü, içine kapanık, sıkıntılı

Ruhsal durum utanç: utanmış, suçlu, mahcup, pişman

Yoğun utanç: rezil olmuş, aşağılanmış, kovulmuş, küçümsenmiş


Son kategori intihar eğilimi ama benim söylemek istediklerim için önemi yok şimdilik.

McLaren’in listesi çok daha uzun ve detaylı, ama ben çeviri yeteneğime güvenmediğim için 3-4 örnekle yetindim. Listenin devamını şurada İngilizce olarak bulabilirsin.

Duygulara isim vermek birçok kez duyguların çekilmesini ve sakinleşmesini sağlıyor. Ama tabii ki ortadan kalkmaları veya kontrol altına alınmaları için farkındalık yeterli değil. Sonraki yazıda bu duygulardan eylemlere nasıl geçebileceğimizi yazacağım.

Duygusal zeka

Nihayet oturdum ve duygusal zekayla ilgili yazılmış ilk ciddi kitabı okudum. Daniel Goleman’ın 1995’te ortaya attığı ve sonra hızla popülerleşen bu kavram hakkında artık binlerce araştırma ve yüzlerce kitap var.

Bugün artık Goleman’ın söylediği bazı şeyler fazla basit kalıyor. Mesela “Başarılı olmak istiyorsanız IQ her şey değil.” argümanını uzun uzun ve farklı açılardan savunuyor, ama biz bugün artık bunu tabii ki biliyoruz.

Seninle bu kitaptan öğrendiğim iki şeyi paylaşmak istiyorum.

Duygu ne demek?

Biz Türkçe’de emotion ve feeling kelimelerinin ikisini de duygu/his olarak çeviriyoruz. Bazı yazarlar bu ikisini ayrıştırıyor. Ben de şimdilik emotion=duygu, feeling=his diye bir sahte eşleştirme yapıp ilginç bulduğum bir detayı paylaşacağım.

Duygu, beynimizde amigdalanın yönettiği sinirsel ve hormonal bir tepki. His, bu duyguyla bizim kurduğumuz bilinçli ilişki. Mesela, bağırış çağırışlı bir kavgada ‘Neden bu kadar öfkelendiğini anlamıyorum.” diyen birine “Ben öfkeli değilim!” diye bağırdığımızda, öfke duygumuzu hissetmediğimizi, yani onun bilincine varmadığımızı söyleyebiliriz. Daha makul örneklerde, duygularımıza tam isim veremediğimizde “Nasılsın?” sorusunu “İyiyim.” veya “Eh işte.” diye geçiştiriyoruz.

Duyguyla hissi ayırmanın bir avantajı var.

Duygular, eylem gerektiren nörolojik programlar.

Duygunun tanımı bu. (Emotion kelimesinde gizli motion=hareket köküne dikkat et.)

Eğer duygunun gerektirdiği eylemi yerine getirirsen, duygu geri çekiliyor. Getirmezsen, duygu seni tüketmeye devam ediyor. Demek ki, duygunun farkında olmazsan ve onunla konuşmazsan, olaydan çıkmana imkan yok.

Ve tersi de doğru! Duygu olmadan eyleme geçmek mümkün değil.

Antonio Damasio’nun çok meşhur bir araştırmasını örnek veriyorlar bununla ilgili. Damasio, beyni hasar gördüğü için duygularına erişimini kaybetmiş biriyle yaptığı bir sohbeti aktarıyor. Bu kişi son derece sağlıklı, zihinsel işlevlerine hakim, hafızası yerli yerinde biri. Damasio bu kişiye, bir sonraki randevu için iki öneride bulunuyor. Ama bu kişi bu soruya yanıt veremiyor. Yarım saat boyunca, iki seçeneğin artılarını ve eksilerini listeliyor (ajandasındaki diğer işler, trafik koşulları, hava şartları, vb.) ama bir sonuca varamıyor. Sonra Damasio iki seçenekten birini önerince hemencecik kabul ediyor ve rahat biçimde ayrılıyor. Damasio’nun tespiti, bu kişinin iki seçenek arasındaki farkları rasyonel olarak ayırt edebildiği, ama bu farklara anlam yükleyemediği ve bu yüzden de hangisinin ağır bastığına karar veremediği. Ve bu duygulara erişimsizlik öyle bir düzeyde ki, kişi Damasio’nun ‘hadi bitir ama’ anlamındaki bedensel sinyallerini (esneme, saatine bakma, sabırsızlanma) bile fark etmiyor. En nihayetinde de, hangi gün buluşulduğunun hiçbir önemi olmadığı ortaya çıkıyor.

Duygularımızla düzgün biçimde iletişime geçmezsek, kendi davranışlarımızı yönetemiyoruz. Başkalarının duygularını doğru biçimde analiz etmezsek, onların davranışlarını da isabetli biçimde yorumlayamıyoruz.

Beş adımda duygusal zeka

Bu alandaki her kitap gibi, Goleman da bir liste yapıyor. Her liste gibi bu da biraz rastgele. Ben kutular ve kategorilerle düşünmeyi seviyorum, o yüzden bu listeyi paylaşmak istedim seninle (listedeki her bir madde aslında kitabın bir bölümüne denk geliyor).

  1. Kendi duygularını bilmek.
  2. Duygularını yönetmek.
  3. Kendini motive etmek.
  4. Başkalarında duyguları fark etmek.
  5. İlişkileri idare etmek.

Kendi duygularını bilmek, kendinin farkında olmak anlamında. Yani duygu ve his arasındaki doğrudan ilişki. Bir duygu belirdiğinde ona isim verebilme (“Kendimi X hissediyorum.”) becerisi.

Duygularını yönetmek, baskınlaşan duyguları kontrol altına almak ve bilinçli bir biçimde onların gerektirdiği eylemi bulmak becerisi. Böylece duyguların seni ele geçirmesini veya duyguların altında ezilmesini önleyebilirsin.

Kendini motive etmek, bir duyguyu güçlendirmen gerektiğinde bunu yapabilme becerisi. Mesela çok sevindiğinde, ama ortam bu heyecanı yansıtmana izin vermiyorsa, bu tepkini geciktirebilmen.

Başkalarında duyguları fark etmek, empati becerisi. (Bununla ilgili yazıp duruyorum haftalardır.)

İlişkileri idare etmek, başkalarının duygularını tahmin etme ve buna uygun hareket etme becerisi.

Duygusal zeka geliştirilebilen bir şey. Bu beş becerinin her birini güçlendirmek için yapılabilecek bir dünya alıştırma var. Ayrıca, duyguların tanındığı ve aktif biçimde kullanıldığı ortamlar da daha sağlıklı çalışıyorlar.

Benim vardığım sonuçlardan biri şu: Eğer duygular eylem gerektiren nörolojik programlarsa, o zaman herhangi bir şey yapmak veya yapmamak istediğimizde, ve başka birinin bir şeyi yapmasını veya yapmamasını istediğimde, bunu elde etmek için duyguları kullanmam gerekiyor. Yani bu duygu meselesi hafife alınacak bir konu değil.

Empati seksi bir şey mi?

Empatik misin? Ben değilmişim. Öyle diyorlar. Ben inanmıyorum onların lafına.

Empatiyi iki açıdan anlatıyorlar: başkasının perspektifinden bakmak ve başkasıyla duygudaşlık yaratmak. Perspektif olayında onların bağlamını anlamak, düşünce ve hislerini besleyen geçmiş deneyimleri tahmin etmek gibi şeyler var. Duygudaşlık derken de, onların hissettiklerini senin de derinden hissetmenden bahsediyorum.

Bence bunlar bende var. Ama iki ciddi durumda hiç de empatik olmadım / olmayageldim: bunlardan biri cinsellik, diğeri de açık ilişki konusunda.

Empatik cinsellik

Cinsellikte empati yoksunluğumdan birlikte olduğum hemen herkes şikayet ediyor.

Önce şuradan başlayayım: öküz değilim, partnerimin zevk alması ve tatmin olması baş önceliğim. Bunu böyle söyleyince çok mekanik bir “yapılacaklar listesi”nde üstü çizilecek bir şeymiş gibi oldu. (Bu konuda çok yazdım, onlara bak zamanın olursa.)

Şikayet emek sarf etmememden değil. Şikayet, partnerime zevk vermekten zevk almamam. Yani, soyut olarak eğlenceli bulsam da, rasyonel olarak yapmak istesem de, faaliyetin doğrudan kendisinden zevk almayışım. Parmak da kullansam dil de kullansam partnerimde sanki bir görev yerine getiriyormuşum hissi uyandırıyorum. Öyle olunca da partnerim çabucak orgazm olması gerekiyormuş gibi bir strese giriyor.

Buradaki duygudaşlık eksikliğini görüyor musun? O zevk alıyor, ben o zevkten hiçbir şey anlamıyorum.

Empatik açık ilişki

Açık ilişkide de zevk değil acı ile ilgili aynı şey oluyor bana.

Uzun uzun açık ilişki anlatmayacağım şimdi sana. Özetle, açık ilişkiyi “doğal olarak” kıskançlık duymayan insanların yaşadığı doğru değil. Kıskançlık bir eylem. Bu eylemin altında ıstırap, endişe, kaybetme korkusu duyguları var. Bu duyguları hepimiz yaşıyoruz farklı ölçülerde. Bu duyguların altında da güvenlik, güven duyma ve istikar ihtiyaçları var. İhtiyaçlar karşılanmayınca duygularımız kendilerini eylemlerde dışa vuruyorlar. İhtiyaçlar evrensel, duygular kişiye has, davranışlar ise bizim tercihimiz. Davranışlarımız sırf anlık duygularımızla belirlenmiyorlar.

Ay ne uzun özet oldu. Demem o ki: ben on küsür yıldır açık ilişki yaşıyorum, ve hiç de öyle duygusal olarak kolay bir şey değil. Hepimiz hep güvensiz hissediyoruz. Partnerim başkasıyla çıkınca korkuyorum. Ben çıkınca o korkuyor. Bu diğer insanlarla işler ciddileşince panik oluyoruz. Bunların hepsi oluyor. Ve bunların ciddi bir kısmı geçen yıl oldu benim ilişkimde.

Görüşmeye başladığım bir kişiyle sık görüşür oldum, çok şey paylaşır oldum. Asli partnerim de neler olup bittiğini anlamaya çalışıp bana sorular sordu. Ben bu sorulara düzgünce yanıt veremedim, çünkü yanıtları bilmiyordum ve yanıt vermem gerektiğini hissetmedim. Böylece partnerim çok acı çekti ve ben bunu geçiştirdim.

En çok sevdiğim insanın acısını hissetmedim içimde. Yine duygudaşlık eksikliği bak.

Bu konuları anlamak için Roman Krznaric’in Empathy kitabını okudum.

Neler empatiye engel olur?

Diyor ki, empatiyi engelleyen dört sosyal bariyer varmış: önyargı, otorite, mesafe ve inkar.

Önyargı bildiğin şey.

Otoriteden kasıt mesela polisin emirlere uyması ve böylece kendi davranışıyla bu davranışların sonuçları arasındaki sorumluluğunu görmezden gelmesi.

Mesafeden birçok şey anlaşılabilir: fiziksel mesafe (“ay bana ne Filistin’de ne oluyorsa oluyor”) ve zamansal mesafe (“gelecek nesiller kuraklıktan aç kalacakmışsa ne olmuş yani”), sosyal mesafe (“ekmek alamıyorlarsa pasta yesinler”) empati önünde engel olabilir.

İnkar daha tuhaf: duygudaşlıktan kaçmak değil de, o duygunun o kişide olduğunu toptan reddetmek gibi bir şey. Bu sonuncunun bir sebebi, empati yorgunluğu (her gün onlarca felaket haberi okuyunca bir süre sonra etkilenmemek).

Bu engelleri nasıl aşarız?

Krznaric üç yöntem öneriyor bu engelleri aşmak için:

1. Ötekileştirmeden kaçınıp karşımızdaki kişiyi yeniden insanlaştırmak: onun bireyliğini ve öznelliğini tanımak.

Şöyle sorular sorabilirmişiz kendimize:

  • İnsanların seninle ilgili ne gibi varsayımlar yaptığını düşünüyorsun? Bunlar ne kadar doğru sence?
  • Biriyle ilgili yanlış yargı veya varsayımda bulunduğun üç örnek düşün. Bu hatanın sonuçları ne oldu?
  • Başkalarıyla ilgili ne sıklıkla varsayımda bulunuyorsun? Hangi çeşit insanlarla ilgili varsayımda bulunuyorsun?

2. Karşımızdaki kişiyle paylaştığımız (ve paylaşmadığımız) şeylerin farkına varmak.

Burada “Sana nasıl davranılmasını istiyorsan insanlara öyle davran.” kuralının ötesinde geçip “İnsanlara, kendilerine nasıl davranılmasını istiyorlarsa öyle davran.” kuralını koyuyor.

3. Düşmanımızla empati kurmak.

Bu yöntem, anlama ve yargılama arasındaki mesafeyi açıyor. Karşımızdaki kişiyi anlamak için çaba sarf edebiliriz ve bu sürecin sonunda hala onların ırkçı şakalarını yargılayabiliriz.

Tüm bunlardan bana ne?

Ben partnerimin ne duygusuna ne zevkine kafa yoruyorum.

Bunun sebebi önyargı veya otorite değil.

Biraz inkar var ama daha genel anlamda: ben genel olarak cinselliği pek ciddiye almıyorum ve duyguları da geçiştirmeye meyilliyim. Yani sadece onun duygularıyla ilişkilenmek değil mesele, kendi duygularımı da sallamıyorum genellikle.

Sosyal mesafe açık ara önde geliyor tabii ki açıklamada. Erkek olduğuma göre, cinsellikte de “egemen” taraftayım. Bu bana öyle çok ciddi fırsatlar ve iktidar vermiyor. Ama cinsellikle ilgili hiçbir travmam olmamasını sağlıyor. Cinsellik benim için konulardan bir konu. Duygularda da durum aynı: neredeyse hiç duygusal emek sarf etmem gerekmiyor sosyalleşirken.

Böyle olunca bu kitabın önerdiği yöntemler işe yaramıyorlar. Mesele karşımdaki kişiyi ötekileştirmem değil, bencillik de değil. Mesele yapısal ve de toplumsal.

Bunlarla ilgili ne yapabileceğimi merak ettim şimdi bak. Feminist devrim olsa güzel olur, ama onu yapana kadar ben ne yapabilirim?